Kan hun tawng leh Thalaite khawvel
By T.Lalenmawia
Thuhmahruai
Hun inher danglam zel hian kan nunphung, khawsak zawng zawng
te pawh hi a her danglam pui zel mai a lo ni a. Kan hriat ngai loh leh kan hmuh
ngai loh thil thar tam tak kan tawng a, kan dai chho mek zel bawk a. Hun
inherchhuak tawh zinga hun zalen ber leh changkang bera an sawi “postmodern”
chuan “ hei hi a dik ber tih dan ” a rawn sawi thiat a. Thalaite nunah pawh
sawi thiam hleihtheih loh khawpin danglamna a rawn thlen a. Vawiinah chuan kan
nunphung leh khawsak phung tam tak hian mumal a nei tawh lo a ni ber mai. Khawvel
ram hrang hranga thalaite zuan rualin kan thalaite pawh anzuang suau suau a. Mithiamte
chuan tunlai kan “ Thalaite hun” hi ‘Age of anxiety’ zat ruai ruaina khawvel tiin
an sawi thin a. Kan thalaite hi kawng engkimah hian an za ruai ruai tawh mai a
ni ber. Thil reng rengah a tobul a dik tawh loh laklawh chuan a kal sual fo va,
rah tha a chhuah hleithei thin lo. Chuvangin, tunlaia kan mamawh pawimawh
zualte nia ka hriatte kan sawi dawn a ni.
Thalaite khawvel
Thalaite kan tah hian khawvel hi a tap a, thalaite kan nuih
hian khawvel pawh a nui ve thin. Chu chuan thalaite hi
tunlai khawvel khalh kaltute kan nihzia a ti chiang a. Mihring nuna hun duhawm
lai ber chu “ Thatlai hun” hi a ni an ti. Chu hun hlu tak, hausakna leh
thiltihtheihnain a lei theih loh thatlai hun hmang mektute chu vawiina thalaite
hi kan ni.
“Vawiin” hmangtu thalaite hi “Naktuk" huna hruaitu turte kan ni. Thalaite
kan tih hian huam chin a nei a, nimahsela, pawl hrang hrang ten kan huam tir
chin erawh a danglam thluah mai. WHO (World Health Organization) chuan thalaite
a tih chu kum 15 atanga kum 34 chin an ni a. UN (United Nation) chuan kum 15
atanga kum 24 chin chauh a huam thung a. Kum 2017 synod rorelah chuan kan
kohhran pawhin thalaia a huam chin chu kum 16 atanga 40 tih a ni. He hun hi
rilru chak lai leh hrisel lai a ni a, engkimah tawnhriat nei tura kan
inbuatsaih lai a ni. He hun hi hun rangkachak, khawvel hneh theih hun lai a nih
avangin fimkhur ngaih hun lai tak a ni.
Thalaite
leh Incheina
Mi
puitling leh puitling lo tehna langsar leh pawimawh tak pakhat chu “incheina”
hi a ni a. Kristian thalaite chuan ka inchei dan chu a tunlai em? tih ai chuan
kan kristianna nen a inmawi em? tih hi kan inteh fona tur a ni. Thawmhnaw mak
tak tak inbel fotu chuan a nun a intheh dere a, zahawm taka inchei mi chuan a
nun a chawimawi a ni. Hnam changkang apiangah incheina a zahawm a, an entawn
tlak em em bawk. Kan incheina hian kan nunphung khawsak thlenga a nghawng thin
avangin kan fimkhur a tul hle a. Sakhaw dang biate chu an inthuamna hian an
hnam, an sakhuana a tarlang a, a hrilhfiah em em a. An incheina chuan an sakhua
chu zahawm takah a siam a ni. Kristian-te hi han inen ila kan incheidan hian
kan sakhuana a ti zahawm em? tih hi thalaite kan in enfiah a tul ta hle mai. A
mawina leh inhmeh zawng aiin a maksak leh dangdai kan buaipui thin a. I ngaih
pawimawh lem loh i incheina avang khan kan hnam, kan sakhua hi a mualpho phah
thei a ni tih hre rengin i fimkhur takin i inchei thin ang u.
Hun lo taka nun vuiliamna khawvel a ni
Khawvel
changkan zelna chuan he kan ram chhengchhe ber pawh min kalkan bik lo a. Chu
changkanna chu kan tan chuan mikhual ang mai a la ni. He changkanna hmelhriat
tantirhte tan hmalam hun tana chona nasa tak a ni bawk a. Changkanna zarzo a,
chu nun chen tur chuan taimakna te, thawhrimna te nen hmachhawn a tul tak meuh
meuh zel dawn. WHO statistics record-in a tarlan dan chuan kum tin mi 1000000
vel chu mahni intihlum an ni. Chung zinga atam zawk chu kum 15 – 50 an ni a.
Tin, Myanmar police record-ah chuan Kum 2011 leh 2013 inkarah ringawt pawh mahni
intihlum mi 3500 an awm nia tarlan a ni. A tam zawk chu kum 25 – 40 inkar an
tam ber a. Hengtianga mahni intihlumte hi rilru kim lo, rilru hah an ni hlawm
a. Changkanna
chona hmachhawn zo lote tan chuan kan thatlai hun chu “Ka hringnun mangtha”
tiin keimahni duhthlanna ngei hmangin hun lo taka nun vuiliamna a ni.
Hausa riltam
Mi
ramte nena khaihkhin rual ni lo mahse kan ram dinhmun thlirin thangchho mek kan
ni a. He hunah hian thalaite zingah thawk peih lo mahse ei duh ve si, chu nun
neitu chu kan pung zel a. Khawvel changkannain a ken tel thilte itnain kan nun
a tui hal a. Mi hausa fapa/fanu ang maiin rethei ber pawh kan in la changkang
em em a, tam tak chuan kan dinhmun kan hai a ni. Thalai tam tak chuan ruihhlo
an hmelhriat ta hle a. Kan incheinate lah hi kan chhip atang kan kehmawr thleng
hian chhungkaw tlakchhiatna tham khawpin a to si. Thawk peih si lovin mi lian
ber ang maiin kan che changkang a, kan neih chu rei lo teah kan chen ral leh
si. A tawpah chuan ruk rukna a hluar ang a, inrawk, mi ipte zen leh chhungte
pawisa bur tawm duhna rilru put chu kan chan tur a la ni ang.
Intodelh
Thalaite
mahni kea ding thei chhiartham kan awm te hi a ropuiin a lawmawm hle. Thalaite
khawvel changkannaa min ti thanmawhbawktu zingah thlantui leh rilru pawh seng loa
hahdam taka nun neih tum kan la awm hi a ni awm e. Keini Kristian thalaite hian
eibar zawnna kawngah nasa taka tan kan lak a ngai tak meuh mai. Rethei tak che
changkang tak chung chuan kan rawngbawlna hian hma a sawn thei dawn lo a ni. Israel
Priminister pakhat chuan, “Kan ramah PhD hna thawk peih lo aiin hmun tifaitu te
an pawimawh zawk,” a ti a. Lehkha thiam leh degree la pawh nise Office hna kher
emaw, Company-ah te leh hna changkang chauh thawh tumte tan chuan englai mahin
kan intodelh thei lo ang. Thalai, hna thawk lo/ thawhtur ka hre lo tia chhungte
chawmhlawm engzat nge la awm le? He lehkha chhiar mektu teh “Eng nge i dinhmun
ni ve?” Hnaah hian hna hnuaihnung ber a awm lo a, ei hmuhna atan thawh loh aia
thawh hian lukhawng a nei zawk fo a ni. Hna duh si “A Thawh lam” peih der si
lo, “nihna” duh si a kentel “hna” duh si lo, “mite ngaihsan” nih duh si, thawk
peih si lo chu “hlutna” leh “man” nei lo ang a ni. Antam tel-khat pawh tluk lo
kan tam hle awm e.
Media
thiltihtheihna
Tunlai khawvel thang duang zelah hian
kan nitin khawsak leh nunphung pawh a hun tawn milin a inseam danglam mek zel
a. Kan ngaihsan zawngte pawh nasa takin a danglam chho ta. Tunlai thalai te
sawi dawn chuan an nuna bet tlat ‘Media’ thiltihtheihna hi sawi hmaih theih a
ni lo. Media hi ‘Print media’ leh ‘Electronic media’ tia thenhran a ni a. Tun
tuma kan sawi tum ber chu thalaite min run mektu ‘Social media’ hi a ni. Media
hi i hman thiam chuan nasa takin i chhawr tangkai ang a, a ni lo zawnga i hmang
a nih erawh chuan i chhiatpui thei ang. Social media hmanga inbumna, human
trafficking te kan hre ta fo mai. Chu chuan, mi thenkhat te rilruah nun
tichhetu ang chauha ngaihna a hringchhuak a. Social media hi chin tawk neih loh
chuan a ngawl vei theih a ni a. Mahse, sual khurpui a ni ngawt bik lo a, tangkaina
hi tam tak sawi tur a awm a ni. Thil reng reng hi a hmangtu an pawimawh ber tih
hriat a tha.
Social media bulthut ber chu internet
hi a ni a. Internet-ah hian Chanchin thar ber ber a awm a, subject hrang hrang article
tha tak tak a awm a, rawngbawltute tan sermon tanpuitu hmanraw pawimawh tak,
zirlai tan Library changtlung ber a ni a, hna zawng mekte tana hna zawnna hmun,
mi rilte tana research beihna hmunpui, zin mite kawng hruaitu, online banking
te, online marketing te bakah online hmanga sumdawnna thlengin a tih theih a
ni. Chuvangchuan, Min run mektu khawvel
hmasawnna hi dan tuma phet phet ai chuan Pathian
hman tlaka kawihher dan hi ngaihtuah zawk ta ila, Kohhran hian a thatpui
zawk mai lo ang maw? A thiltihtheihna chak tak hi chanchin
tha hril nan tangkai taka hmang thei turin tan ila
thar zel ang u.
Thalaite leh rawngbawlna
Tunlai
khawvela ringtute huntawng khirh tak mai chu thalaiten kohhran an hlat tial
tial hi a ni. Kohhran thiltihna, inkhawmah te an hmel kan hmu khat tial tial hi
a ni awm e. Inkhawmna apiangah thalaite thutna chu hripui lenna hnu khua ang
maiin a thawl hiau a. Dik tak chuan tunlai thangthar te leh thalaite hian
Kohhran inkhawm a tel fo hi an chak lo va, an ning a ni. Engvang nge? An
thiamna leh remhriatna te hi kan hriatpui a, kohhran rawngbawlna thlenga kan
chhawr tangkai a tul a ni. Mi thenkhat chuan kan duhzawng chauhin rawngbawlna kan
kalpui a, keimahni lawmna turin rawngbawlna kan her rem zawk a; kan lungawina
khawp kan hmuh loh chuan kan vui leh thin. Thawhhona leh inpumkhatna a that
chauhin kohhran hi a chak thei dawn a. Biak In kan hlat avangin kohhranin min
hlat riaua inhriatna kan nei thin. Chu nun chuan rah tha lo tak, pawl ho
thiltih nikhuaah tel duh mah ila chhungrilah inthlahrunna min neih tir thin. Nungchang,
nunzia siamthatna hi chhungkua leh tlawmngai pawlte mawhphurhna chang a ni
lova, Pathian ringtu A kohhran thalaite hmalakna leh mawhphurhna a ni. Kan hnua
thangthar chhuan la awm zel turte’n kohhran hlutna, zah thiamna an neih theihna
tur leh innghahna tlak leh belh tlaka inzirtir hi tunlai chhuante hian
mawhphurhna kan nei a ni. Kan Thalaite tuina zawng leh an lungrem zawng thlir
chunga kan programme te pawh hi kan siamrem ve hret hret chu a tul dawn niin a
lang. Mahni tuina zawn leh thlir phak tawk leka kohhran khalhkal kan tum hi “
Thalaite” kuang nawrna zimna chikhat a ni a, chu chuan thalaite-ah “phurna” a
tikiam a, pawimawh ve ta lova inngaihna a hring chhuak thin.
Thalaite leh Sex
Hmeichhia leh mipa inkarah Pathianin
inhiptawnna a dah a, tisa chakna pawh mihringte-ah a dah tih kan hre theuh awm
e. Tisa chakna neilo chu piangsual a ni a, mahse chu tisa chakna chu nupa-a
insiam hma-a hman a nih chuan sual a ni. Thatlai hun chu harh vanglai a nih
avangin Sex lamah a inhman nasat ber hun a ni. Thalaite u, nulat tlangval kawngah hian sex tel lo hian a in
hmangaih theih tih i hria ang u. Mihring kan nih chhung
chuan tisa chakna hi a bo hauh dawn lova. hmangaihna fiah turin a thianghlimna
a tihchhiat sak kher a tul lo. Nupaa insiam hmaa sex a tlukluh hi hmangaihna ti
hlutu leh ti ropuitu a ni lo. Nupui, pasal inneih hmaa mipat hmeichhiatna hman hian a
hnuah nghawng tha lo tak a nei thei a. Nupa nih hnua hlim ber berte
erawh an ni lo, inrinhlelhna tam tak an rilru-ah an intuh sak mai chauh a ni.
Kan hriat tawh fo hnu mah nise tunlai
thalai nuna sex hman dikloh a hluar ta viau mai a. Mihringte hian hlimna kawng
hrang hrangin kan zawng nasa hle a, mi tam tak chuan sex leh ruihhlo-ah hlimna
an zawng fova,
Mahse hengte hian hlimna tluantling min pe thei lo. Tunlaiah chuan
inngaizawng tam takin sex hman tur emaw an ti tawh a. Tunlaiah chuan neih inang
inkawpna pawh kan hmelhriat ta hle. Kan hun tawng changkang takah hian tun hmaa
nunphung leh khawsak ziate chu tlansanin kan la dai ngai loh ram tih chakna
rilru kan nei thin a.
Neih inang inneihna hi khawvela sakhaw hrang hrangah pawh ngaihdan leh pawm dan
tam tak a awm a. Tunlai nu leh pate rilru tihahtu ber
chu an fapa ten pasal an nei ang tih hi a ni an ti.
I nun khawchhuah nan in zir rawh
Tunlai kan hun tawng changkanna nasa takah
hian nun khawchhuahna tur chuan in zir mi nih a tul a. Khawvel finna sang zel
leh hmasawnna lo awm zel hian a ken tel pawimawh tak chu mihringte mamawh lo
pung ve zel hi a ni. Hei vang hian nasa
takin zirna lamah pawh hmasawnna kawng kan zawng a. Tunhma deuhah kha chuan
lehkha thiam tam viau mahila kan phu tawk hna thawh tur erawh a tam lo viau mai
a. Nakina kan nun
khawchhuahna atan a tha tur tum mumal neia lehkha kan zir a pawimawh hle. Matric
(Pawl 10) kan pass a,enge zir ila ka hma hun atan tha ber ang tih thlan tur kan
hre lo hlawm tlangpui a. Thenkhat chuan kan mark hmuh sanna ber kha kan tuina emaw
tiin kan la ta mai thin a. Tin, chhungten nive se tia min it puite pawh kan zir
ve mai bawk a. College kan kal a, mi lak ang major te kan han la ve a. Engmah ruahmanna
awm miah lovin kan graduate tlawng a. Kan tuina, kan phak tawk leh kan phur zawng
zirtluk a tha a awm lo.
Kawng engkimah hlawhtlinna nei tur chuan
taimakna leh tumruhna a pawimawh a, tum fel fai tak kan neih a ngai. Tum mumal
nei lo mihring chu tuifinriat zau taka kartu nei lo lawng ang mai a ni a, mi
nghet an ni ngai lo. Mi tam tak chuan an hlawhtlin dawn tepin an tawpsan a, an
hma lawka hlawhtlinna awm chu an chawlhsan mai thin. Chuvangin, thalai te hian
kan thiltihna reng rengah hlawhtlinna kan chan theih nan kan thlen tumah kan
chian tawk a tul a. Barrack Obama chuan, “Danglamna thlen tur hian midang emaw
hun dang emaw nghah chuan engtikah mah a lo thleng loving. Kan nghah chu
keimahni hi kan ni. Danglamna kan zawn thin kha keimahni hi kan ni e,” a ti.
Tlangkawmna
Engpawhnise, Kristian thalaite
chuan heng khawvel hmasawnna thang mekah hian kan tih tur chin leh tih loh tur
chin kan thliar thiam a pawimawh hle a. Khawvel hmasawnnate hi kan luhchilh a, kan
hman tangkai thiam a pawimawh hle. Thalai kan nih avangin thi mai theilo kan ni
bik lova, engtikah nge kan thih dawn tuman kan hre lo. Tun hnu kum tam tak
thlirlawka kan kohhran dinhmun turte leh kan Kristian nun dinhmun tur hi
ngaihtuah chungin tun atanga kan siam thar leh hi a hun ta a ni. Khawi atangin
nge kan siam thar leh ang a, bul kan tan ang? Kan kohhran muthlu mek kai tho
leh tur hian, kan khawtlang tlu chhe mek tung ding leh tur hian thalaite kan
pawimawh a. “Tunlai” kan tih fo thin leh “Changkanna” kan tih fo thin hi “A
khawlo zawnga khawsak te, a hnawksak zawng leh sual herh zawnga nun” lam a ni
lo tih hi i hre nawn leh ang u. Thlei bik nei lovin, itsikna tel lovin,
thianghlim taka rawngbawlna rilru pu chungin kan koa ingnghat apiangte chu tha
tak a hlen chhuak turin thatlai hun Lalpa tan i hlan thar leh ang u.
“A tawp berah chuan thalaite u, a dik apiang
te, a zahawm apiang te, a fel apiang te, a thianghlim apiang te, a duhawm
apiang te, a thangmawi apiang te, thatna reng a awm a, fakna reng a awm phawt
chuan- chung chu ngaihtuah rawh u.” Philippi 4:8
No comments:
Post a Comment